Pachamama to postać, która potrafi być zarówno opiekuńcza i łagodna, jak i niezwykle groźna i potężna. W inkaskiej mitologii jest ona opiekunką ziemi i płodności, strażniczką natury i wszystkiego, co żyje. Dla mieszkańców Andów była (i wciąż jest!) kimś więcej niż tylko boginią – to uosobienie samej Matki Ziemi, z którą warto żyć w zgodzie, bo potrafi użyć swojej potęgi również do karania niesfornego ziemskiego potomstwa. Jeśli kiedykolwiek zastanawialiście się, jak wyglądała pierwsza ekolożka w historii świata, to właśnie ją znaleźliście. Pachamama uczyła, że z naturą się nie walczy, tylko współpracuje. A że czasem wymagała ofiar z liści koki i odrobiny chichy? Cóż, każda relacja opiera się na kompromisach. Usiądźcie więc wygodnie i dajcie się porwać opowieści o bogini, której kult przetrwał wieki – od czasów Inków aż po współczesne rytuały w rytmie andyjskiej muzyki.
Kim jest Pachamama?
Pachamama, znana także jako Mama Pacha, to jedno z najważniejszych bóstw w mitologii andyjskiej. W kulturze Inków i innych ludów zamieszkujących wysokogórskie tereny Ameryki Południowej była wcieleniem Matki Ziemi – dawczyni życia, opiekunki plonów i płodności. Jej imię pochodzi z języków keczua i ajmara: Pacha oznacza czas, przestrzeń, ziemię i życie, a Mama to matka, opiekunka i źródło wszelkiego istnienia. Pachamama była postrzegana jako istota wszechobecna, kontrolująca wszystkie aspekty natury: ziemię, wodę, powietrze i ogień.
Źródło: Juan Santa Cruz Pachacuti, domena publiczna, [na:] Wikimedia Commons.
Wyobrażenie Pachamamy
W sztuce Pachamama jest przedstawiana na różne sposoby. Najczęściej ukazuje się ją jako piękną, ciężarną kobietę, trzymającą liście koki lub ziarna, co symbolizuje jej związek z życiem i plonami. W innych wyobrażeniach może przybierać postać staruszki, pełnej mądrości matrony, a nawet smoczycy – ucieleśnienia siły i tajemnicy natury. Jej symbolem jest lama – zwierzę, które odgrywało kluczową rolę w życiu mieszkańców Andów.
Przedstawia się ją w mitach jako żonę boga znanego pod imieniem Pachacámac (od słów pacha ‘ziemia, świat, czas’ oraz kamay ‘tworzyć, ożywiać’) uważanego za stwórcę Świata. Jest matką bogini księżyca (Mama Quilla) oraz boga słońca (Inti).
Kult Pachamamy
Kult Pachamamy był ściśle związany z rolnictwem. Wierzono, że aby uzyskać jej przychylność, należy odprawiać rytuały i składać ofiary, takie jak ziarna, owoce, a czasem nawet zwierzęta. W czasie siewu i żniw modlono się o obfite plony i sprzyjającą pogodę. W ofiarach składano także napary z guayusy i yerba mate, które miały znaczenie ceremonialne. Pachamama była również postrzegana jako byt ambiwalentny. Z jednej strony hojnie obdarowywała ludzi swoimi darami, z drugiej – mogła karać za zaniedbanie rytuałów, objawiając swoją gniewną naturę w postaci trzęsień ziemi czy innych katastrof naturalnych. Ponadto w andyjskich wierzeniach uważano, że jeśli nie składano jej ofiar, mogła „żywić się” ludźmi, sprowadzając na nich nieszczęścia, choroby czy nawet śmierć.
.jpg){kind=link}
Chrystianizacja Pachamamy
Co ciekawe, podczas kolonizacji Ameryki Południowej przez Hiszpanów, Pachamama została włączona do chrześcijańskiego panteonu jako lokalny odpowiednik Matki Boskiej. To synkretyczne podejście umożliwiło przetrwanie jej kultu, choć w zmienionej formie. Do dziś w wielu społecznościach andyjskich święta ku czci Pachamamy łączą się z katolickimi obrzędami.
Za jeden z artystycznych przejawów takiego synkretyzmu religijnego uważa się XVIII-wieczne dzieło anonimowego autora zatytułowane „Dziewica ze Wzgórza” (hiszp. Virgen del Cerro), na którym boliwijskie wzgórze Potosí przyjmuje antropomorficzną formę Matki Boskiej.
Pachamama obecnie
Postać Pachamamy stała się symbolem ochrony środowiska i walki z kryzysem klimatycznym. W obliczu zmian klimatycznych filozofia Pachamamy przypomina o harmonii między człowiekiem a naturą. W Ekwadorze i Boliwii jej imię znalazło się nawet w konstytucjach, podkreślając znaczenie zrównoważonego rozwoju i ochrony ekosystemów. Warto również wspomnieć, że Pachamama nie stroni od kontrowersji. Przykładem jest ceremonia w Ogrodach Watykańskich w 2019 roku, podczas której wystawiono figurki przedstawiające ciężarną kobietę. Choć przedstawiono je jako „Matkę Boską Amazońską”, część mediów utożsamiła je z Pachamamą. Ten incydent wywołał debatę na temat synkretyzmu religijnego i granic między kulturą lokalną a doktryną katolicką.
Źródło fotografii: Vargas-Weise Julia Tiahuanacu, CC BY-SA 3.0[na:] Wikimedia Commons.
Pachamama jako inspiracja
Świat sztuki uwielbia Matkę Ziemię! Wydana w 2007 roku szósta płyta argentyńskiego zespołu Karamelo Santo nazywa się “Antena Pachamama” i łączy nowoczesne brzmienia z elementami folkloru i stylu chamamé sięgającego do plemiennych indiańskich korzeni. Nawiązujących do prekolumbijskiej kultury utworów muzycznych z Pachamamą w tytule znaleźć można dziesiątki i wyrażają one uwielbienie dla natury, hołd dla jej płodności i ofiarności oraz miłość do wszystkiego, co żyje.
Andyjska bogini stanowi również natchnienie dla kinematografii. “Pachamama” to tytuł czarno-białego filmu argentyńskiego reżysera Roberto de Ribón z 1944 roku, w którym niewidoma kobieta o indiańskim pochodzeniu jest zabrana ze swojej tradycyjnej społeczności przez mężczyznę, który chce ją uleczyć w mieście.
W 2018 roku ukazał się film animowany pod tym samym tytułem w reżyserii Juana Antina, w którym dzielny chłopiec, którego marzeniem jest zostanie szamanem, wyrusza na poszukiwanie skradzionej z jego andyjskiej wioski świętej statuetki.
Postać Pachamamy inspiruje artystów, polityków i ekologów na całym świecie. Jej filozofia, związana z troską o ziemię i harmonią z naturą, staje się coraz bardziej aktualna w czasach globalnych wyzwań ekologicznych. Co więcej, Pachamama to nie tylko mityczna bogini, ale także symbol duchowej więzi z naturą, której wartości są wyjątkowo uniwersalne i ponadczasowe. Jej kult przypomina, że wszyscy jesteśmy częścią większego ekosystemu, który wymaga naszej troski i szacunku.
Autorka artykułu: Paulina Eryka Masa
Źródła:
1. Ilustracja otwierająca artykuł: freepik.com.
2. Przytomska, A., Dwa oblicza andyjskiej Pachamamy (Matki Ziemi) [na:] podroze.etnograficzne.pl (dostęp: 19.12.2024).
3. Pachamama – kogo czci się w Ameryce Południowej?, 2023 [na:] poyerbani.pl (dostęp: 19.12.2024).
4. Pachamama [na:] wikipedia.org (dostęp: 19.12.2024).