Większość z nas słysząc „karnawał” utożsamia go przede wszystkim z tym obchodzonym w Rio de Janeiro. Niewątpliwie jest to najpopularniejszy, najhuczniejszy i najbardziej widowiskowy karnawał na świecie z udziałem tancerek ubranych w kolorowe kostiumy, pełne piór i cekinów oraz muzyków przygrywających im na bębnach i gwizdkach. Faktem jednak jest to, że karnawał do Brazylii przywędrował z Europy, a dokładniej z Portugalii. Kolonizatorzy wraz z niewolnikami sprowadzanymi z Afryki dali początek nie tylko rytmicznym śpiewom, ale również tańcom, a przede wszystkim popularnej tam sambie.
Przygotowania do karnawału w Rio de Janeiro trwają niemal cały rok. Pochód rozpoczyna trzymająca w ręku flagę szkoły tańca tancerka zwana tam porta-bandeira, której zadaniem jest przykuć uwagę widzów i sędziów. Obok niej idzie mężczyzna zwany metre-sala, który ma chronić tancerkę przed nieuczciwą konkurencją oraz przemocą. Dla turystów jest to nie lada wydarzenie. Nie dość, że mogą obejrzeć widowisko na żywo, to także często wciągani są przez Brazylijczyków do wspólnego świętowania. Zabawy nie ma końca!
Karnawał w Europie
Zarówno dla Brazylijczyków, jak i Europejczyków karnawał to nie tylko czas hucznej zabawy, kolorowych kostiumów, tańców i głośnej muzyki. Dla wielu to też czas spotkań z rodziną i przyjaciółmi. W Polsce okres ten nazywany jest zapustami. Rozpoczyna go święto Trzech Króli i trwa do wtorku przed Środą Popielcową, kiedy to rozpoczyna się trwający aż do Wielkanocy czas Wielkiego Postu. Jego charakterystycznym, a jednocześnie obowiązkowym elementem są maski. Podobno dawniej ten kto jej nie miał został wypraszany z balu.
Według niektórych źródeł europejski karnawał ma swoje korzenie w dawnych obrzędach ku czci bogów urodzaju, szczęścia, życia i światła obchodzonych zimą i wczesną wiosną. Według innych, karnawał wywodzi się z uroczystości ku czci bogów Dionizosa i Bachusa lub z obchodzonymi przez pogan w starożytnym Rzymie Saturnaliami.
"Walka karnawału z postem"
Nazwa „karnawał” (hiszp. el carnaval) wywodzi się od łacińskiego carnem levāre (pol. „mięso usuwać”) i sugeruje przygotowanie się do nadchodzącego postu. Tę walkę między karnawałem a postem zobrazował w 1559 roku pewien flamandzki malarz Pieter Bruegel Starszy. Na jego obrazie pod tytułem „Walka karnawału z postem” możemy dostrzec jak częścią ludzi zawładnął szalony, opasły, pełen rozpusty karnawał stając się prawdziwym światem na opak. Z drugiej strony obrazu widać nadchodzący czas postu i pokuty. Nadchodzi starcie tych dwóch światów, które niestety wspólnie się wykluczają.
Bruegel nie był jedynym, który podejmował w sztuce temat karnawału. W Hiszpanii zobrazował go w sposób literacki urodzony około 1283 roku Juan Ruiz, znany jako Ksiądz Prałat z Hita. Jest on autorem napisanej prawdopodobnie w całości w więzieniu i mającej charakter dydaktyczny „Księgi dobrej miłości” (hiszp. Libro de buen amor). Uznaje się ją jako szczytowe i ostatnie osiągnięcie sztuki hiszpańskich trubadurów średniowiecza. Ten zbiór poetyckich tekstów podejmuje tematy charakterystyczne dla schyłku średniowiecza jak przede wszystkim satyra na kler, miłosne przygody czy parodia starych poematów, a także rozprawia o walce karnawału (Don Carnal) z postem (Doña Cuaresma). W tej sympatycznej alegorii Don Carnal, Król Karnawału, co roku przyzwalał ludziom na huczną zabawę, co nie podobało się starej Doñi Cuaresmie (z hiszp. la cuaresma znaczy Wielki Post).
Coś co z początku wydawało się zabawne, kończyło się jednym wielkim harmiderem. Don Carnal jednak nic z tego sobie nie robił. Wtem Doña Cuaresma postanowiła wzniecić walkę przeciwko rozpustnym rządom swojego konkurenta. Podczas gdy Don Carnal podsycał ludzi do obżarstwa i zabawy, Doña Cuaresma próbowała przekonać ludzi do szkodliwości jego działań. Z dnia na dzień, zmęczeni niekończącą się zabawą mieszkańcy przechodzili na stronę postu, aż wreszcie Don Carnal został sam jak palec. Gdy ludzie zdali sobie sprawę z ogromu wyrządzonych szkód postanowili oskarżyć Don Carnala i nałożyć na niego karę: mógł on jeść tylko rybie ości przez czterdzieści dni rządów Doñii Cuaresmy.
Carnevale di Venezia
Najbardziej znanym karnawałem w Europie jest karnawał w Wenecji (wł. Carnevale di Venezia). Nie bez powodu. To właśnie Włochy uważa się za miejsce, gdzie karnawał przybrał formę znaną nam dzisiaj, a pierwsze wzmianki o nim pochodzą już z XIII wieku. Głównym punktem weneckiego karnawału jest Plac św. Piotra. To właśnie tam ma miejsce większość wydarzeń takich jak np. słynne przedstawienia commedia dell’arte, w których głównymi postaciami byli m.in. Arlecchino, którego symbolem jest czarna maska z płaskim nosem czy Colombina, której górną część twarzy przykrywa złota lub srebrna maska. Wspomniane maski, noszono w Wenecji już w XI wieku i zostały pochwycone przez Wenecjanki podczas podboju Konstantynopola od kobiet, które w muzułmańskiej kulturze zasłaniają twarze. W tym czasie Wenecjanie mogli również zakryć maską i przebraniem swój status społeczny po to, by wszyscy mogli wspólnie się bawić. Na koniec każdego karnawału odbywa się huczny bal, wybierana jest najpiękniejsza maska, a także można oglądać pokaz sztucznych ogni.
Karnawał na Teneryfie i "pogrzeb sardynki"
Zamiłowanie Hiszpanów do fiest i zabaw, przywiodło karnawał także na Półwysep. To tu odbywa się jeden z najbardziej widowiskowych zaraz po Rio de Janeiro karnawałów na świecie! Mowa tu o stolicy największej z Wysp Kanaryjskich – Santa Cruz de Tenerife. Jest to drugi najpopularniejszy karnawał na świecie. Co ciekawe, został on nawet wpisany do Księgi Guinnessa. To właśnie tu w 1987 zebrało się na ulicy najwięcej tańczących wspólnie osób! Karnawał na Teneryfie (hiszp. Carnaval de Santa Cruz de Tenerife) pojawił się za sprawą hiszpańskich i portugalskich żeglarzy i kupców w XV wieku oraz dzięki prężnie działającym w ówczesnych czasach kontaktom z weneckimi kupcami. Uliczna część karnawału trwa 10 dni i rozpoczyna ją Cabalgata Anunciadora (pol. ‘orszak zapowiadający’) czyli pełna muzyki i tańca kolorowa parada.
Nie może również zabraknąć masek, które w 1523 roku zakazane zostały przez króla Karola I. W trakcie pochodu przeprowadza się również konkursy na Królową Karnawału (hiszp. la reina del carnaval) oraz Miss Drag Queen. Każdego roku temat przewodni tej hucznej i wielobarwnej imprezy jest inny, a punktem kulminacyjnym karnawału na Teneryfie jest przypominający polską tradycję topienia Marzanny Pogrzeb Sardynki (hiszp. El Entierro de la Sardina) będący nawiązaniem do wspomnianej wcześniej alegorii z „Księgi dobrej miłości” Juana Ruiza. Ma on miejsce w Środę Popielcową, a jego celem jest symboliczne pożegnanie zimy poprzez spalenie gigantycznej, zrobionej z papieru sardynki, która następnie wrzucona zostaje do oceanu. Zwyczaj ten występuje w wielu hiszpańskich miastach, choć niekiedy przybiera on inną formę. W Walencji na przykład zamiast sardynki jest… kaszanka (hiszp. El Entierro de la Morcilla).
Zakazany karnawał
Kolejnym wartym wspomnienia karnawałem w Hiszpanii jest ten organizowany w Kadyksie (hiszp. Carnaval de Cádiz), którego tradycja sięga XVI wieku. Jest to prawdziwa uczta dla tych, którzy z dystansem podchodzą do życia i lubią się pośmiać. Wyjątkowość tego karnawału polega na tym, że to właśnie tutaj odgrywane są rozmaite komedie, scenki rodzajowe, robione są żarty, a to wszystko podszyte jest czarnym humorem. To czas, gdy mieszkańcy, zwani tu gaditanos, kpią sobie z otaczającej rzeczywistości, sytuacji w kraju i na świecie, a także z wielu polityków czy celebrytów. To prawdziwe święto śmiechu, które nie bez powodu wpisane zostało na listę UNESCO jako jedno z dziesięciu Niematerialnych Dziedzictw Kulturowych Hiszpanii.
Dawniej karnawał w Kadyksie był niewygodny do tego stopnia, że w 1716 roku zakazano jego mieszkańcom udziału w balach maskowych stopniowo próbując pomniejszać znaczenie tamtejszej fiesty. Dla gaditanos jest to jednak prawdziwy powód do dumy, z którego nie zrezygnowali nawet gdy niedługo po wybuchu Hiszpańskiej Wojny Domowej, 5 lutego 1937 roku wprowadzono w całej Hiszpanii zakaz obchodzenia karnawału. Mieszkańcy Kadyksu postanowili świętować go w konspiracji, jednak swój prawdziwy splendor odzyskał on dopiero w 1977 roku, dwa lata po śmierci generała Francisco Franco. Oficjalna część karnawału trwa 11 dni i podobnie jak w innych miejscach zakładane są maski i kolorowe kostiumy. Nie brakuje też wyboru królowej balu a raczej bogini (hiszp. la diosa del carnaval). Na koniec karnawału odbywa się finałowy konkurs grup muzycznych o nazwie COAC (hiszp. Concurso Oficial de Agrupaciones Carnavalescas) odbywający się na scenie Gran Teatro Falla. Można wtedy usłyszeć nie tylko południowe rytmy takie jak rumba, sevillana czy tango, ale również liczne recytacje i monologi oraz regionalne, ironiczne piosenki. Wiele z nich przygotowanych jest w charakterystycznym dla Prowincji Kadyks dialekcie polegającym na ucinaniu końcówek oraz w lokalnym żargonie dającym wyraz bycia dumnym z tego, że jest się gaditano.
Niezależnie od pochodzenia, okres karnawału to czas charakteryzujący się obfitością, tłustymi wypiekami oraz licznymi, szampańskimi zabawami i imprezami. Nie pozostaje więc nic innego jak świętować!
Autorka tekstu: Paulina Eryka Masa
Źródła:
1. Fotografia ilustrująca artykuł: barranquillasingles.medium.com (dostęp: 08.01.2024).
2. Zaborska, Hanna. Karnawał na Świecie. Poznaj wyjątkowe tradycje i zwyczaje karnawałowe [na:] https://soultravel.pl/kultura/tradycje-i-wierzenia/karnawal-na-swiecie-poznaj-wyjatkowe-tradycje-i-zwyczaje-karnawalowe/ (dostęp: 07.01.2024).
3. Karnawał – skąd pochodzi tradycja zimowej zabawy? [na:] https://www.fide.pl/informacje/pozostale/karnawal/ (dostęp: 07.01.2024).
4. Alvaro, Jessica. Karnawał w Hiszpanii – gdzie zobaczysz najciekawsze obchody? [na:] https://hispanico.pl/karnawal-w-hiszpanii/ (dostęp: 07.01.2024).
5. Diez curiosidades que quizá no sabías sobre los Carnavales en España [na:] https://www.viajesylugares.com/texto-diario/mostrar/1319124/diez-curiosidades-quiza-no-sabias-sobre-carnavales-espana (dostęp: 07.01.2024).
6. Ruiz, Juan (1980), Księga Dobrej Miłości (przekład Zofia Szleyen), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
7. Klenczon, Wanda. Pieter Bruegel starszy „Walka karnawału z postem” [na:] https://niezlasztuka.net/o-sztuce/pieter-bruegel-starszy-walka-karnawalu-z-postem/ (dostęp: 07.01.2024).
8. Karnawał w Kadyksie [na:] http://hiszpania-portal.pl/karnawal-w-kadyksie/ (dostęp: 07.01.2023).